Απιστία και ερωτική ζήλεια: Υπάρχει συσχέτιση;

Για να κατανοήσουμε τη συσχέτιση μεταξύ ερωτικής ζήλειας και απιστίας θα πρέπει πρώτα να εξετάσουμε την ζήλεια ως προστατευτικό μηχανισμό απέναντι σε μια πιθανή απιστία, μέσα από την θεωρία εξέλιξης. Η ερωτική ζήλια φαίνεται να είχε βοηθητικό ρόλο στην αναπαραγωγική διαδικασία για τους προγόνους, αναγνωρίζοντας τη θεμελιώδη διαφορά στο αναπαραγωγικό σύστημα μεταξύ άνδρα και γυναίκας και το γεγονός ότι η γονιμοποίηση γίνεται μέσα στο σώμα της γυναίκας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να θέτει υπό αμφισβήτηση τη πατρότητα. Από τη σκοπιά του πρόγονου άνδρα λοιπόν, η σεξουαλική απιστία φαίνεται να ήταν η πιο σημαντική μιας και ενισχύει τις αμφιβολίες για το αν είναι ο βιολογικός πατέρας, διακινδυνεύοντας να επενδύει σε ένα παιδί που δεν είναι δικό του. Από την άλλη πλευρά οι γυναίκες είναι απόλυτα σίγουρες πως το παιδί είναι δικό τους, μιας και τους έχει δοθεί από τη φύση μια βιολογική αυτοπεποίθηση.

Στην αφρικάνικη κουλτούρα υπάρχει ένα ρητό που περιλαμβάνει τις βιολογικές αυτές διαφορές: “Mama’s baby, papa’s maybe”, της μητέρας το παιδί είναι σίγουρο αλλά του πατέρα όχι. Παρόλα αυτά οι πρόγονες μητέρες αντιμετώπιζαν ένα άλλο ζήτημα το οποίο σχετιζόταν με την απώλεια της δέσμευσης του συντρόφου τους απέναντι σε μια άλλη γυναίκα. Η ζήλια με βάση αυτό τη θεωρία αποτελεί μια προσαρμογή. Με εξελικτικούς όρους τα συναισθήματα όπως αυτό της ζήλιας αποτελούν προσαρμοστικές αντιδράσεις στο περιβάλλον, ώστε να αυξηθούν οι πιθανότητες για επιβίωση και αναπαραγωγή.

Η απιστία (infidelity) ορίζεται ως η «παραβίαση» της συναισθηματικής ή και σεξουαλικής αποκλειστικότητας μέσα σε ένα μονογαμικό πλαίσιο σχέσης, που οδηγεί σε έντονα βιώμενα δυσφορικά συναισθήματα και απώλειας ή έλλειψης εμπιστοσύνης και αβεβαιότητας για το μέλλον της σχέσης. Η σεξουαλική απιστία εμπερικλείει τη σεξουαλική επαφή (σεξουαλική εμπλοκή) εκτός μιας ρομαντικής σχέσης, ενώ η συναισθηματική απιστία αναφέρεται στην συναισθηματική επένδυση (επικοινωνία, τρυφερότητα, αγάπη, προσοχή) σε άτομο εκτός της δυαδικής σχέσης. Ανεξαρτήτως της μορφής που λαμβάνει, αποτελεί ένα από τα βασικά κίνητρα έκφρασης της ερωτικής ζήλειας. Ο επιπολασμός της στον ανδρικό πληθυσμό εκτιμάται στο 34% ενώ για τις γυναίκες στο 24%. Οι λόγοι απιστίας ποικίλουν, ενώ σε μελέτες γίνεται αναφορά σε ηλικία, μορφωτικό επίπεδο, κοινωνικο-οικονομική κατάσταση, βαθμός σχεσιακής ικανοποίησης, προηγούμενες εμπειρίες, μορφή δεσμού (ανασφαλής τύπος δεσμού), προσωπικές και κοινωνικές μεταβλητές, θρήσκευμα κ.α.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το Οικολογικό Διάγραμμα Συστήματος για Ζευγάρια (The Ecological Couples Systems Diagram–ECSD) για τη ζήλεια. Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, η απιστία σχετίζεται και ερευνάται όχι ως μια μεμονωμένη συμπεριφορά συντρόφου, αλλά ως μια αλληλεπίδραση με το σύντροφο και νοείται ως αποτέλεσμα πέντε συστημάτων και η συσχέτιση των υποκατηγοριών τους ενισχύουν ή όχι την πιθανότητα απιστίας. Συγκεκριμένα, τα πέντε συστήματα είναι:

1. Το μικροσύστημα αποτελεί ο κάθε σύντροφος χωριστά και εμπερικλείει τα δημογραφικά, τους ψυχολογικούς και βιολογικούς παράγοντες, τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, τις προηγούμενες εμπειρίες απιστίας, τη σεξουαλική λειτουργικότητα και δυσλειτουργία, την αντίληψη για την απιστία και την κατάχρηση αλκοόλ.
2. Το μεσοσύστημα που αναφέρεται στο ζευγάρι και εμπερικλείει πληροφορίες για την οικογενειακή κατάσταση, τη σχέση του ζευγαριού, τη σεξουαλική ικανοποίηση και την μορφή δεσμού (attachment style).
3. Το μακροσύστημα που απαρτίζεται από τη θρησκεία, την εθνικότητα, το ρόλο του φύλου, τη φυλή, τις νόρμες, την κουλτούρα και το ρόλο του άνδρα σε αυτή καθώς και τις πνευματικές δραστηριότητες.
4. Το εξωσύστημα που απαρτίζεται από τα μέσα δικτύωσης, τη κοινωνική ζωή, τα ταξίδια, την επαγγελματική απασχόληση, την περιοχής της κατοικίας.
5. Το χρονοσύστημα που αναφέρεται στο πως το ζευγάρι λειτουργεί και επηρεάζεται από το πέρασμα του χρόνου.

Τα συστήματα και οι υποκατηγορίες τους βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση, επηρεάζοντας την εκδήλωση ή μη μιας απιστίας, με τη διαπροσωπική σχέση να παίζει καθοριστικό ρόλο για την απιστία. Το μοντέλο αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο ως συμβουλευτικό εργαλείο για ενίσχυση της σχέσης και αντιμετώπιση προβλημάτων

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το Δυναμικό Λειτουργικό Μοντέλο της ζήλειας (DFMJ) από τους M.Chung  και C.Harris, σύμφωνα με το οποίο η ερωτική ζήλεια εξελίσσεται και αποτελεί μια μοναδική κινητήρια κατάσταση (motivational state), με σκοπό να εμποδίζει πιθανούς ερωτικούς αντίζηλους να εμπλακούν μέσα σε μια ρομαντική σχέση.

Σύμφωνα λοιπόν με το μοντέλο αυτό, η ερωτική ζήλεια αποτελεί διαδικασία σε εξέλιξη 3 φάσεων:
1. Η πρόκληση (elicitation)  2. Η εκδήλωση (manifestation) 3. Οι συνέπειες (consequences).  Τα δύο πρώτα στάδια αποτελούν την αξιολόγηση απειλής (επιτήρηση/παρακολούθηση).

Η πρώτη φάση ενεργοποιείται με την παρουσία ενός ερωτικού αντίζηλου, όπου αξιολογείται το κατά πόσο η παρουσία του αποτελεί πραγματική απειλή για τη σχέση και τις ανταμοιβές που λαμβάνει το άτομο από αυτή (όπως προσοχή, αγάπη, φροντίδα, στοργή, τρυφερότητα, σεξουαλική ικανοποίηση). Εφόσον η απειλή είναι υπαρκτή, ενεργοποιείται η ζήλεια και η εκδήλωσή της (2^ο στάδιο), όπου περιλαμβάνει τις γνωσίες, τα συναισθήματα, την ετοιμότητα για δράση, τις συμπεριφορές και το πρωταρχικό κίνητρο εμπλοκής για την προστασία της σχέσης. Τα μέσα που θα χρησιμοποιηθούν ποικίλουν και περιλαμβάνουν το να επικεντρώσει το άτομο την προσοχή του στο σύντροφο, στον αντίζηλο (επιθετικότητα) ή να μπει ανάμεσά τους ώστε να τους χωρίσει. Η επιλογή των συμπεριφορών του ατόμου που λογίζονται ως κατάλληλες, σχετίζεται με βάση τα ατομικά χαρακτηριστικά (τύπος δεσμού, προσωπικότητα) αλλά και της σχέσης (βαθμός δέσμευσης, συνολικής ικανοποίησης). Το τρίτο και τελευταίο στάδιο αποτελείται από τις συνέπειες του επεισοδίου της ζήλειας που μπορεί να είναι ευεργετικές ή καταστροφικές για την πορεία και τη συνέχιση της σχέσης.

Παπαδόπουλος Περικλης 

Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπευτής CBT

Πηγές:

Παπαδόπουλος Περικλής,Εταιρεία Γνωσιακών Συμπεριφοριστικών Σπουδών – Κέντρο Δια Βίου Μάθησης, Journal Club, Αθήνα 2021.

Buss, DM & Abrams, M. (2016). Jealousy, Infidelity, and the Difficulty of Diagnosing Pathology: A CBT Approach to Coping with Sexual Betrayal and the Green-Eyed Monster. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 35(2), 150–172.